اثیرالدین ابهری و اثبات اصل توازی اقلیدس - تور آلمان ارزان

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل کوشش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

مُفَضَّل بن عمر بن مفضل، فیلسوف، منطقی، منجم و ریاضی دان قرون ششم و هفتم هجری قمری است.

از سال ولادت او آگاهی نداریم و از جزئیات زندگی او نیز اطلاع چندانی در دست نیست. وی را از اهالی ابهر، شهری میان زنجان و قزوین دانسته اند. بعضی از متأخران از او با عنوان ابهری سمرقندی یاد نموده اند که علت آن مشخص نیست.

امام فخررازی از استادان ابهری بود که مجالس درس وی در نواحی خوارزم، به ویژه هرات برگزار می شد و ابهری برای شرکت در مجالس درس او احتمالاً به خراسان سفر نموده است. استاد دیگر وی کمال الدین ابوالفتح موسی بن یونس موصلی (متوفی 639ق) بود که اثیرالدین ریاضیات و نجوم را در موصل نزد او آموخت.

پس از حمله مغول، ابهری مجبور شد برای یافتن محلی امن و آرام سفر کند. نخست به شام رفت و مدتی در اِربِل و دمشق اقامت گزید. در دمشق مدتی از محضر محیی الدین محمد بن محمد بن سعید بن ندی (متوفی 651ق) بهره برد. سپس به بلاد روم (آسیای صغیر) رفت و همان جا ماندگار شد و از آن پس به تدریس و تألیف پرداخت.

ابهری با نصیرالدین طوسی، دانشمند هم روزگار خود در زمینه مسائل علمی و فلسفی مکاتبه داشت. بعضی بر این باورند که وی در رصدخانه مراغه نیز فعالیت می نموده است ولی مدارک قطعی در این باره در دست نیست.

کاتبی قزوینی، ریاضی دان و صاحب نظر در هیئت و نجوم و ساختن آلات رصدی، از شاگردان ابهری است. بعضی از دیگر شاگردان او عبارت اند از عمادالدین زکریا بن محمود قزوینی، مؤلف کتاب های آثارالبلاد و عجایب المخلوقات؛ ابن خلکان و جمال الدین احمد بن عیسی قزوینی.

ابهری شعر نیز می سروده و به گفته اوحدی دیوانی در 3 هزار بیت داشته است. دباره سال وفات او میان مؤلفان اختلاف است. بعضی آن را 660ق و بعضی 663ق دانسته اند. حاجی خلیفه از حدود 700ق سخن گفته که نادرست است.

ابهری، علاوه بر حکمت، در ریاضیات نیز استاد و در هندسه بی رقیب بود. ریاضی دانان معاصر وی و دانشمندان دوره های بعد آثار ریاضی او را مهم دانسته اند. او در رساله اصلاح اصول اقلیدس کوشیده است تا اصل پنجم اقلیدس، اصل توازی را که در تاریخ ریاضیات صندلی ویژه ای دارد، اثبات کند.

این اصل چنین بیان می گردد: هر گاه خطی دو خطدیگر را قطع کند، به طوری که دو زاویه به وجود آید که مجموع آنها از دو قائمه کمتر باشدف آن دو خط یکدیگر را در جهتی که آن دو زاویه به وجود آمده اند، قطع خواهند کرد.

ابهری آثار فراوانی در منطق و فلسفه، ریاضیات و نجوم و موضوعات دیگر دارد که بدین قرارند:

الف) منطق و فلسفه

1. ایساغوجی، در منطق. این رساله شامل خلاصه ای از مباحث مهم منطق، همچون ایساغوجی، قول شارح، قضایا، تناقض، عکس، قیاس و صناعات خمس است. شروح و حواشی متعددی بر این رساله نوشته شده است. ابوالفتح شیرازی در 1244ق این رساله را با نام مرآة المنطق به فارسی ترجمه نموده که این ترجمه بارها در هند چاپ شده است. این اثر به لاتینی و انگلیسی نیز ترجمه و به ترتیب در رم (1625م) و پرینستون (1933) منتشر شده است.

2. هدایة الحکمة، در منطق، طبیعی، و الهی. بر این کتاب توضیح های متعددی نوشته شده است که مشهورترین آنها متعلق به قاضی مشخص الدین میبدی و صدرالمتألهین شیرازی است.

3. تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار، در منطق، طبیعی و الهی. در این کتاب ابهری نظریات خود را درباره قوانین منطقیه و حکمیه و اِشکال در بعضی اصول مشهور بیان نموده است. نسخه های خطی این کتاب در کتابخانه های آستان قدس و ازهریه محفوظ است.

4. زبدة الاصول، زبدة الکشف، و زبدة الاسرار (در حکمت)، عنوان سه کتابی است که به ابهری نسبت داده اند.

5. منتهی الافکار فی ابانة الاسرار، در منطق، طبیعی و الهی.

6. خلاصة الافکار و نقاوة الاسرار، در منطق.

7. دقایق الافکار، در منطق.

8. عنوان الحق و برهان الصدق، در منطق، طبیعی، و الهی که نسخه ای از آن در کتابخانه دانشگاه استانبول محفوظ است.

9. اشارات، در برابر اشارات ابن سینا تألیف شده است.

10. رسالة فی علم المنطق، که رساله مختصری در منطق به زبان فارسی است.

11. المحصول، در برابر التحصیل بهمنیار، شاگرد ابن سینا.

12. کلمات عشر یا رساله مبدأ و معاد، که مختصری به زبان فارسی است.

13. کتاب کشف، در منطق. از این اثر در منابع قدیم و جدید با نام های گوناگون یاد شده است: کشف الحقائق، جامع الدقائق فی کشف الحقائق، کشف الحقائق فی تحریرالدقائق.

ب) ریاضیات و نجوم

1. المجسطی، رساله مختصری در هیئت.

2. سه رساله در هیئت و نجوم.

3. غایة الادراک فی درایة الافلاک.

4. اصلاح اصول اقلیدس، در 13 مقاله، که نسخه خطی آن در کتابخانه های تهران، استانبول و بورسه نگه داری می گردد.

5. الزیج الشامل، که در شروع آن گفته شده این زیج بر پایه اندازه گیری ها و آزمایش های ابوالفوا بوزجانی و یارانش تدوین شده است. نسخه ای از آن در پاریس محفوظ است.

6. الزیج الاختیاری یا الزیج الاثیری، نسخه ای از آن در رامپور نگه داری می گردد.

7. شریک الاقطار، شامل چند مقاله در ریاضیات است.

8. رسالة فی برکارالقطوع.

9. رسالة الاسطرلاب یا رسالة فی معرفة الاسطرلاب.

10. رسالة فی علم الهیئة.

11. مختصر فی علم الهیئة، نسخه ای از آن در کتابخانه لیدن محفوظ است.

12. الزیج المقنن.

13. الزیج الملخص.

4104/