از پیتر هانتکه، برنده نوبل ادبیات 2019 چه بخوانیم؟ - تور آلمان ارزان

حالا اگر آثاری از آن نویسندگان پیش از این منتشر شده باشد، بخت یار کتاب هایشان خواهد شد. برندگان نوبل ادبیات سال 2018 و 2019 هم یکی دو هفته پیش معرفی شدند و شاید خیلی از ما اسم پیتر هانتکه و به خصوص اولگا توکارچوک را برای اولین بار شنیدیم.

از توکارچوک تا امروز اثری به فارسی ترجمه نشده و بنابراین طبق همان سنت تاریخی وقت آن رسیده که سری به کتاب های پیتر هانتکه، برنده نوبل ادبیات 2019 بزنیم!

آموزشگاه سوئد به عنوان برگزارنماینده جایزه نوبل ادبیات، به دلایلی هنوز عجیب و مبهم در سال 2018 هیچ نویسنده ای را به َعنوان برنده جایزه نوبل ادبیات معرفی نکرد. این آموزشگاه سال جاری هم دست به انتخابی بحث برانگیز زد و ضمن معرفی برنده سال گذشته (اولگا توکارچوک، نویسنده لهستانی)، همزمان پیتر هانتکه را هم به عنوان برنده نوبل ادبیات سال 2019 بیان کرد. با یک گشت وگذار ساده در اینترنت، می بینید که تقریبا در همان تیتر همه اخبار درباره نوبل ادبیات 2019 به بحث برانگیز بودن انتخاب هانتکه اشاره شده است.

پیتر هانتکه در 76 سالگی

اعتبار جایزه نوبل ادبیات چندسالی است -به خصوص از وقتی باب دیلن در سال 2016 به َعنوان برنده انتخاب شد- مورد تردید قرار می گیرد و حتی خود پیتر هانتکه اعلام نموده بود به نوبل ادبیات اعتقاد ندارد. اما شاید بهتر باشد این بحث و جدل ها در فرصتی دیگر آنالیز گردد. همچنان که تا حالا هم سیل نقدها به سمت آموزشگاه سوئد روان است و این البته به خاطر حمایتی است که پیتر هانتکه در دهه 90 میلادی از اسلوبودان میلوشوویچ، فرمانده نظامی و رییس جمهور سابق صربستان داشته؛ کسی که عامل اصلی کشتار و نسل کشی در بوسنی محسوب می گردد.

با توجه به یکی از اهداف اهدای جایزه نوبل که صلح را در موضوع قرار می دهد، در این مورد در محق بودن اعتراض منتقدان تردیدی نیست، اما تا به حال هیچ منتقدی از نظر ادبی نسبت به اعطای جایزه نوبل ادبیات سال 2019 اعتراض نداشته است. در این مطلب هم به معرفی پیتر هانتکه و آثارش که آن ها را آوانگارد (پیشرو) نامیده اند، می پردازیم. کما اینکه به زحمت بتوان در آثار ادبی او نشانی از جنگ طلبی پیدا کرد. به هرحال کار ارزشمند، ارزش خواندن دارد. در این باره هانتکه در دفاع از خود گفته است من فقط عاشق یوگسلاوی ام و همین!

پیتر هانتکه، برنده نوبل ادبیات 2019 نویسنده ای در خدمت زبان

پیتر هانتکه (برخی مترجمان هاندکه هم نوشته اند) نویسنده 76 ساله اتریشی در زبان فارسی به لطف چندین اثر از او که توسط علی اصغر حداد و حسن ملکی ترجمه شدند، شناخته شد. البته شهرت هانتکه در ایران مرهون همکاری هایش با ویم وندرس، کارگردان آلمانی هم هست. فیلمنامه فیلم رمانتیک-فانتزی زیر آسمان برلین که همچنین با نام های آسمان برلین یا بهشت بر فراز برلین در میان مخاطبان فارسی زبان شهرت دارد، توسط هانتکه نوشته شده است و در کارگردانی اثر هم هانتکه با ویم وندرس همکاری داشته است. به جز این، وندرس با اقتباس از رمان ترس دروازه بان از ضربه پنالتی اثر پیتر هانتکه، فیلمی با همین نام ساخته است و همچنین در کارگردانی فیلم زن چپ دست به او یاری نموده است.

صحنه ای از فیلم ترس دروازه بان از ضربه پنالتی

از همین شرح حال یک پاراگرافی تعیین می گردد که پیتر هانتکه ارتباط عمیقی با سینما و نمایش دارد. تعداد زیادی نمایشنامه از هانتکه منتشر شده و در قالب تئاتر هایی پیروز روی صحنه رفته است. اتفاقا یکی از معروف ترین آثارش در ایران هم، نمایشنامه کاسپار است. پیتر هانتکه را باید همزمان نویسنده، نمایشنامه نویس، شاعر و حتی کارگردان دانست. این علاقه او به هنر های نمایشی در زندگی شخصی اش آشکار است و هم همسر سابقش یعنی لیبگارت شوارتس و هم همسر فعلی اش، سوفی سمین، هردو بازیگر هستند. هانتکه از این دو ازدواج صاحب دو فرزند دختر شده است.

نکته ای که داوران جایزه نوبل ادبیات را بر آن داشت که از میان حدود 200 نامزد، هانتکه را برای نوبل سال جاری انتخاب نمایند، همان طور که انتظار می رود، حول محور زبان است. زبان همان چیزی است که همیشه در آثار هانتکه عنصر برجسته ای بوده است و هرگاه که صحبت از آنالیز آثار اوست، بدون شک بحث زبان به میان می آید. آموزشگاه سوئد در این باره می گوید: هانتکه با وسعت قلمرو زبانی و جوشش ایده های خود ویژگی های تجربه های انسانی را پژوهیده است.

چرا می گوییم زبان چیزی است که هانتکه را متمایز می نماید؟ شاید بهتر باشد به نقل قولی از خود نویسنده در مصاحبه اش با نیویورک تایمز اشاره کنیم. در این مصاحبه خبرنگار از او علت انتقادش به هاینریش بل و گونتر گراس را می پرسد. ارجاع خبرنگار به سخنرانی ای است که چندی پیش هانتکه در دانشگاه پرینستون داشته و با انتقاد از این دو نویسنده گفته است نباید رمان را به مثابه نوعی نقد اجتماعی خوار و خفیف کرد. هانتکه در پاسخ می گوید: نباید با رمان چنین کرد و من در رمان هایم چنین کاری ننموده ام. زبان، زبان است و برای بیان عقاید نیست. اینکه پس زبان چه کاربردی دارد؟ سوالی است که هنوز پاسخی ندارد.

به عقیده من زبان فقط در آثار بزرگ است که همچنان هویت خود را حفظ نموده و زبان باقی مانده است. [در خصوص نقش ارتباطی زبان در مکالمات]باید حواستان باشد که این یک بازی است. این مکالمه در لحظه ای می تواند حساس و جدی گردد، اما همان طور که مثل بازی آغاز شده، باید مثل بازی هم تمام گردد. واقعی ترین مکالمه برای من زمانی است که تنها هستم و چیزی می نویسم.

صحنه ای از فیلم زن چپ دست

رویکرد هانتکه درمورد زبان، مسلما در این چند جمله شرح داده نمی گردد و سوالات زیادی را برمی انگیزد. راهی که خودش پیشنهاد می دهد، مطالعه آثار و تماشای برخورد او با زبان از نزدیک است. هانتکه حالا سال هاست که در وطن خود، اتریش یا حتی اسلوونی که به علت انتساب مادرش تعلق خاطر زیادی به آن داشت، ساکن نیست و حومه پاریس را بهتر از هر جایی برای زندگی یافته است. گفت وگوی بی دغدغه با مردم یکی از دلایلی است که هانتکه را به حومه شهر علاقه مند نموده است. او می گوید زندگی در خیابان ها جریان ندارد.

درست است که نوبل مهم ترین جایزه ادبیات تلقی می گردد، اما هانتکه پیش از آن چندین جایزه معتبر ادبی را از آن خود نموده است؛ از جمله جایزه گئورگ بوشنر، جایزه فرانتس کافکا و البته جایزه معتبر و 63 هزار دلاری هاینریش هاینه که خود پیتر هانکه از دریافت آن سر باز زد. هانتکه درمورد این موضوع به نیویورک تایمز گفته بود: سیاستمداران آلمانی فکر می کردند من مستحق دریافت این جایزه نبوده ام و سروصدای زیادی به پا شد.

من هم گفتم جایزه تان مال خودتان تا غائله ختم به خیر گردد. او در همین مصاحبه در سال 2006 اشاره نموده بود: قبلا به جایزه نوبل فکر می کردم، ولی با ذهنیتی که درمورد من وجود دارد، هیچ وقت برنده این جایزه نمی شوم و از فکرش بیرون آمده ام.

صحنه ای از فیلم زیر آسمان برلین

کتاب های پیتر هانتکه از نظر قالب تنوع زیادی دارند و از شعر و داستان و رمان تا نمایشنامه و فیلم نامه را در برمی گیرند. معروف ترین اثر او شاید همان ترس دروازه بان از ضربه پنالتی باشد که تماشای فیلمش هم از سوی منتقدان توصیه شده است. این کتاب اولین بار توسط محسن جده دوستان به فارسی ترجمه شده است. زن چپ دست نیز اثر معروف دیگری از هانتکه است که فرخ معینی آن را در سال ّ 1362 با نام پیوند های گسسته به زبان فارسی برگردانده است. به احتمال زیاد این آثار در آینده ای نه چندان دور دوباره در ویترین کتابفروشی ها و سایت های خرید آنلاین در دسترس علاقه مندان قرار می گیرد و به تجدید چاپ می رسد. در ادامه از میان آثار در دسترس پیتر هانکه به معرفی چند کتاب می پردازیم تا با این برنده نوبل ادبیات هم عصرمان بیشتر آشنا شویم.

کاسپار

نمایشنامه کاسپار در واقع از یک ماجرای عجیب مربوط به پسری به نام کاسپار هاورز الهام گرفته شده است. کاسپار، از بدو تولد در محلی تنگ و تاریک نگهداری می شده است. یک روز که پلیس در سال 1833 او را با ظاهر و رفتاری عجیب در خیابان پیدا می نماید، تنها به وسیله نامه ای که او در دست داشته، اطلاعاتی درباره گذشته مرموز کاسپار به دست می آورد. با توجه به شرایط خاصی این نوجوان 17 ساله و احتیاج او به آموزش مهارت های اجتماعی، چندین نفر به آموزش او گماشته می شوند و حتی پلیس پس از حمله مسلحانه ای که به او صورت می گیرد، مامورانی را برای حفاظت از او به کار می گیرد.

با این وجود از کسانی که قصد جان کاسپار را داشته اند، از غفلت ماموران سوءاستفاده می نمایند و کاسپار را در حال هواخوری در پارک به قتل می رسانند. پرونده عجیب کاسپار یکی از معما های حل نشده تاریخ است و از آن با عنوان معمای کاسپار یاد می گردد.

پیتر هانتکه این معما را دستمایه یکی از اولین آثار خود قرار داده و نمایشنامه کاسپار را در سال 1967می نویسد. متن این نمایشنامه از سوی منتقدان به َعنوان متنی فلسفی معرفی شده است. هانتکه در این نمایشنامه پررنگ تر از هر اثر دیگری به زبان می پردازد. یادگیری زبان به وسیله ارتباط با دنیا خارج، چیزی بود که کاسپار در سال های اول زندگی اش از آن محروم بوده است و به همین خاطر است که او با همه چیز بیگانه است.

او را دچار عقب ماندگی می دانند در حالی که شواهد نشان می دهد نقص مادرزادی ای نداشته است. اینطور نیست که او قادر به مکالمه نباشد، اما تکه ای هست که از او گم شده و به همین خاطر او در جامعه جایی ندارد. مقصود هانتکه، اما پرداختن صرف به ماجرای کاسپار نیست. حرف او بزرگتر از این است و همه انسان ها را در برابر زبان آسیب پذیر می بیند. بیشتر تاکید هانتکه روی زبانی است که رسانه ها می سازند و مردم مثل کودکی که از ابتدا فقط در معرض آن قرار داشته اند، تنها همان را فرا می گیرند و درواقع آن ها با دنیای واقعی بیرون از آنچه رسانه ها نمایش می دهند، همان قدر بیگانه خواهند شد که کاسپار در جامعه قرن نوزده.

نمایشنامه کاسپار اولین بار توسط علی اصغر حداد از آلمانی به فارسی برگردانده شده است. این کتاب را بعد ها نشر ماهی با برگردان همین مترجم توانمند به چاپ رسانده و می توانید آن را از دیجی کالا تهیه کنید.

فروشنده دوره گرد

شاید راحت خوان ترین کتاب پیتر هانتکه، داستان فروشنده دوره گرد باشد. داستانی که در ژانر جنایی نوشته شده و البته طبق قواعد این ژانر، با تعلیق های فراوان و پیش رو گذاشتن معما های پشت سر هم به مثابه تکه های پازل، ذهن مخاطب درگیر اثر خواهد شد، اما دست کم از آن زبان فلسفی ساده، اما دیرهضم هانتکه در این داستان کمتر نشانی هست.

هانتکه در این اثر از طنز و کنایه هم بهره برده و همچنان که در ابتدای کتاب نقل قولی از ریموند چندلر (جنایی نویس مشهور آمریکایی) آورده است، به تمام اصول و قواعد ژانر جنایی پایبند می ماند. وقتی آغاز به مطالعه فروشنده دوره گرد می کنید، اولین چیزی که می خوانید این جمله از چندلر است:

هیچ چیز وجود ندارد که از استخری خالی، خالی تر به نظر برسد.

داستان، درباره فروشنده دوره گردی است که به صورت اتفاقی شاهد یک جنایت بوده است. برای کشف راز این جنایت مخاطب پابه پای شخصیت اصلی سرنخ ها را جمع می نماید. در ابتدای هر فصل گزارش خشکی از واقعه می خواند و سپس نوبت به کندوکاو می رسد.

می خواست چیزی بگوید، ولی وسط حرفش متوجه شد که چیزی که می خواهد بگوید ارزش گفتن ندارد؛ حالا آن ها از همه طرف او را تحت فشار گذاشته اند که تا آخر حرفش را بزند. کرکره ها کاملا بالا نیستند. لیاقتش مرگ بود. پیش از رفتن باید حرف جدی ای بزند، اما نمی تواند برود. به فکر داد زدن نیست. با نفس حبس در سینه، کوچک ترین خط و خش شیئی را نگاه می نماید انگار بخواهد آن را سیر تماشا کند. وقتی مکث می نماید، فکر می نمایند الان است که چیزی از زیر زبانش در برود. هیچ کس آمادگی شوخی ندارد، طوری که مکث ناراحت نماینده ای به وجود می آید. (بخشی از کتاب)

آسمان برلین

فیلم نامه ها اصولا جزو آثاری نیستند که هرکسی راغب به خواندنشان باشد و شاید بیشتر افراد دیدن فیلم را ترجیح بدهند. اما همان طور که ناشر آسمان برلین به درستی در مقدمه کوتاه ابتدای کتاب اشاره نموده، برخی از فیلم نامه ها پا را از ماده خام بودن برای یک فیلم فراتر گذاشته و خود اثری ادبی شایسته تحسین و دارای ظرافت های ادبی هستند. شکی نیست که وقتی فیلم نامه نویس، پیتر هانتکه با آن تعصب خاص خود روی خلق اثر و زبان آن باشد، حاصل کار جزو این دسته از فیلم نامه ها خواهد بود؛ اثری مستقل، دربرگیرنده چیز هایی جز آنچه در فیلم دیده یا خواهیم دید.

فیلم آسمان برلین که با نام های بهشت بر فراز برلین و زیر آسمان برلین برای مخاطبان سینما آشناست، ممکن است فیلمی تمام وکمال، تاریخ ساز یا بی نظیر نباشد، اما منتقدان متفق القول دیدنی بودن آن را تایید می نمایند. همکاری ویم وندرس و هانتکه فیلم را تبدیل به اثری تحسین برانگیز تبدیل نموده است. داستان درباره فرشته ای است که در بند عشقی انسانی می افتد و ناگزیر تبدیل به انسان می گردد.

صفی یزدانیان مترجم این فیلم نامه که او را به َعنوان نویسنده و فیلم سازی می شناسیم که سیمای زنی در دوردست را نوشته و در دنیای تو ساعت چند است؟ را کارگردانی نموده، می گوید: آسمان برلین فیلم تاریخ است. کلام را و تنهایی آدمی را در دل تاریخ می بیند.

فیلم نامه با این آغاز تاثیرگذار مخاطب را به دنبال خود می کشاند:

1001- نمای درشت

دستی روی کاغذی می نویسد

بچه که بچه بود

خبر نداشت که بچه ست

براش همه چیز جون داشت

تاریکی تدریجی تصویر

صدای دامیل:

بچه که بچه بود

با دستای آویزون راه می رفت

دلش می خواست که جوی آب یه رودخونه باشه

رودخونه یه نهر

و این گنداب، یه دریا. (بخشی از کتاب)

محاکمه

محاکمه مجموعه ای از 19 داستان و نمایشنامه از پیتر هانتکه است. بیشتر این داستان ها حاصل سال های اول نویسندگی هانتکه است؛ نویسنده جوانی که به وسیله گورکی و داستایفسکی و کافکا و فاکنر با ادبیات پیوند خورده است و حالا خود دست به قلم برده است. نام این مجموعه از یکی از داستان های کتاب برداشته شده و عنوان فرعی ای هم دارد که در نسخه اول کتاب با ترجمه آرزو اقبالی روی جلد کتاب آمده بود.

محاکمه، تقدیم به فرانتس کاف نام کامل کتاب است که تعیینا ادای احترامی به کافکا از سوی هانتکه است. محاکمه، رمان معروف کافکا، دستمایه خلق داستان کوتاهی با همین نام توسط هانتکه جوان شده که درواقع نوعی خلاصه و شاید بتوان گفت دنباله ای بر رمان کافکاست (از آن جا که سرانجامی بر داستان بی سرانجام کافکا قائل شده است).

پیتر هانتکه به َعنوان نویسنده ای پیش رو (آوانگارد) در ادبیات آلمانی شناخته می گردد که اصالت را به زبان می دهد. برای هانتکه بی معناست که زبان وسیله ای برای زیبا جلوه دادن یک اثر یا واقعه به کار گرفته گردد یا در مقابل، وسیله ای باشد که بی پرده در یک اثر ادبی از عقاید و اندیشه ها بگوید. برای چنین نویسنده ای اهمیتی ندارد که او را دنباله روی فردی مثل کافکا بدانند و به همین جهت است که نه تن ها در نام اثر بلکه در سراسر آن تاثیری که از کافکا پذیرفته را آشکار می نماید.

کافکا محاکمه را با این جمله آغاز می نماید: بی شک کسی به یوزف کا. تهمت زده بود، چون بی آنکه خطایی از او سر بزند، یک روز صبح بازداشت شد. و هانتکه این جمله را در ابتدای داستان کوتاه محاکمه نوشته است:

چه کسی به یوزف کا تهمت زده است؟